Derneğimizin ilk temelinin atılışı, Cumhuriyetimizin kuruluşu ile ilgili önemli olayların başlangıcının yaşandığı 1919 yılına rastlar.

Bu tarihte Darülfününu Osmani denilen ve 1923’te İstanbul Darülfünunu, 1933’te İstanbul Üniversitesi adlarını alan Yüksek Öğretim Müessesesi’nde 1918-1919 ders yılından itibaren sistematik bir şekilde başlayan Kimya Öğretimi, ilk mezunlarını 1919-1920 ders yılı sonunda verdi. Bu devre üç kişi olan meslekdaşlarımıza, 1920-1921 ders yılı sonunda yedi, 1921-1922’de on üç, 1922-1923’de de on üç meslekdaşımız katıldı. İlk devre mezunları, daha evvel Darülfünunun Tabiiye Şubesinde okumuş olduklarından, ilk ders yılını ikinci sınıftan başlayarak üç senelik Kimyagerlik öğrenimini iki yılda tamamladılar ve müteakip daha sonraki dönemdekiler ise üç yıllık öğrenim süresini doldurarak mezun oldular.

Memleketimizde modern kimya öğretiminin başlatıldığı 1918-1919 ders yılında, ayni zamanda Fen Fakültesi Talebe Cemiyeti de kuruldu. Bu cemiyetin yönetim kurullarında kimya öğrencileri de görev aldılar. Bunların arasında başlıca Kudsi (Abdül Kuddüs), İlhami (Ord. Prof. İlhami Civaoğlu), bilâhare Mehmed Ali (M. Ali Kâğıtçı), Ekrem (Ekrem Necmi İnel), Zihni Beyler zikredilebilir. Fen Fakültesi Talebe Cemiyeti Başkanlığını 1919-1920 yılında İlhami Bey’in, 1920 ilâ 1923 yılları arasında da Ekrem Bey’in yaptığı belirtilmektedir.

Bu cemiyette görev alan kimya talebeleri başta olmak üzere ayni devre arkadaşlarının düşünce, teşebbüs ve çalışmaları ile, 1919-1920’ye rastlayan ilk mezuniyet yılında “Türk Kimyagerler Cemiyeti”nin ilk kuruluşu yapıldı. Bu arada başlanan resmi formaliteler 3 yıl kadar sürdü. Kimya öğretiminin 1922-1923 ders yılındaki üçüncü devre mezunları 1924 yılının Nisan ayında cemiyeti resmen açtılar.

Bu durumda ilk müteşebbisler Kudsi, İlhami ve Mehmed Ali Beyler, ilk resmi kurucular da Ekrem Necmi ve Zihni Beyler ve ayni devre arkadaşları olarak kabul edilebilir.

Görüldüğü gibi derneğimiz, memleketimizde sistematik kimya öğreniminin başladığı tarihte Fen Fakültesi Talebe Cemiyetinde görev almış kimya talebeleri ile sınıf arkadaşlarının müşterek teşebbüs ve gayretleri neticesinde kurulmuştur. Başlangıç tarihi de, memleketimizde mesleğimizin modern olarak başlatıldığı tarih ile aynıdır.

Gelişme:

Bu şekilde, az sayıda üye ile açılışını yapan meslek topluluğumuz, daha sonraki yıllardaki mezunların ve dış memleketlerde kimya öğrenimi görerek anavatana dönen meslekdaşlarımızın da katılmaları ile genişlemeye ve kuvvet kazanmaya başladı.

İlk birkaç sene, sadece Fen Fakültesi Kimya Enstitüsü’nden mezun diplomalı kimyagerlerin üye olabileceğini şart koşan cemiyet, bir süre sonra, öğrenimlerinde kimyayı yardımcı ders olarak gören ve Kimya Enstitüsü’nün ilk mezunlarından evvel bilfiil kimyagerlik yapmış olarak o zamanın usulüne göre kimyager ünvanını alan tabip, eczacı v.s. meslek mezunlarını da üyelerinin arasına aldı. Bu durum bilhassa, kimya öğretiminde hocalık yapan müderrislerin (profesörlerin) cemiyete üye ve başkan olabilmelerini sağladı.

1919 yılından 1927 yılına kadar 7 sene süreyle yalnız İstanbul’da çalışmalarına devam eden cemiyet bu tarihte Ankara’da bulunan üyelerden Raşit Bey’in (Raşit Taşdur) teşebbüsü ile orada bir şube açtı.

1931 yılının sonunda, Ankara’daki bir kısım meslekdaşlar bazı mülahazalarla, cemiyet şubesinin dışında birleşerek “Türk Kimyagerler Birliği” adı altında yeni bir meslek topluluğu kurdular.

Ankara’daki Birlik ve İstanbul’daki Cemiyetin aynı konuda ayrı ayrı çalışmalarının meslek menfaatlerini büyük ölçüde zarara uğratmakta olduğu ve mesleğimizin ilerlemesi için birleşmenin gerekli bulunduğu, bir süre sonra her iki toplulukça da hissedilmeye başlandı. 1939-1945 yılları arasındaki İkinci Dünya Savaşının memleketimizde gösterdiği etkilerle Birlik ve Cemiyet çalışmaların hemen hemen durma derecesinde azalmış olması, beraberliği istemiyerek geciktirdi. Savaş yıllarından sonra 1946-1947 faaliyet devresindeki teşebbüsler, iki kuruluşun resmen birleşmesi ve kaynaşması şeklinde neticelendi. Bu durumda Ankara teşkilâtı merkez ve İstanbul teşkilâtı da şube olarak ilân edildi.

Bu esnada, evvelki Türk Kimyagerler Cemiyeti’nin devamı olarak 1943 yılında kurulan ve adı 1945 yılında Türk Kimya Derneği şeklinde değiştirilerek merkezi Ankara’ya nakledilen Türk Kimya Cemiyeti’nin nizamnamesi, sadece terimlerindeki değişikliklerle aynen yeni anatüzük kabul edildi ve topluluğa “Türk Kimya Derneği” adı verildi. Bu şekilde Birlik Cemiyete katılmış ve merkez de Ankara’da bırakılmış oldu.

1949 yılında Ankara’da yapılan Genel Kurul toplantısında alınan kararla 1950 yılında dernek merkezi tekrar İstanbul’a nakledildi. Temmuz 1950 tarihinde, bu günkü anatüzüğünün esası olan daha geliştirilmiş bir nizamname hazırlayarak derneğimizin adı “Türkiye Kimya Cemiyeti” olarak değiştirildi. Nakli müteakip ilk iş olarak, uzun süre yayınlanmayan meslek mecmuamızın devamını çıkarmayı ele alan İstanbul merkezinin, bilâhare yerleşme çabaları içerisinde olduğu ve 1953 yılından itibaren daha kararlı bir çalışma gösterdiği göstermeye başladığı müşahade edilmektedir.

Derneğimiz, çalışmalarında sürekli bir kararlılık göstermeye başladığı 1950 yılına kadar geçen sürede iki defa kapanma tehlikesi ile karşılaştı. Bunlardan ilki, 1933 yılında yapılan Üniversite reformunu müteakip vefat eden ve o devrede Türk Kimyagerler Cemiyeti Başkanı bulunan Prof. Dr. Cevat Mazhar Bey’den sonra kanuni sürelerdeki toplantıların yapılamamasından dolayı cemiyetin resmen kapatılmasıdır. Fakat üyeler en kısa zamanda formaliteleri tamamlayarak cemiyet faaliyetinin devamını sağladılar. İkincisinde de, Türk Kimyagerler Cemiyeti’nin İstanbul’daki Merkezini teşkil eden meslekdaşlar 1939-1945 yılları arasındaki İkinci Dünya Savaşı’nın son yıllarında günün şartları gereği çeşitli yerlere dağılma zorunluluğunda kaldıkları için, toplantıların belirli kanuni sürelerde yapılamamasından dolayı cemiyet resmen kapandı. Çok kısa bir süre sonra, 1942 yılının sonunda, İstanbul’da sekiz meşlekdaşımız (Salih Turgay, Mehmet Ali Kâğıtçı, Raşit Taşdur, Asaf Irmak, Tarık Artel, Cemil Dikmen, Jülide Deymer ve İbrahim Hakdiyen) Kurucu Üye olarak bir araya geldiler ve evvelki anatüzüğü yenileyerek formalitelerini tamamlayıp Şubat 1943 tarihinde cemiyeti tekrar resmen açtılar. Bu münasebetle de Türk Kimyagerler Cemiyeti’nin ismi “Türk Kimya Cemiyeti” olarak değiştirildi.

Dernek Çalışmaları:

Arşivimizdeki belgelerden ve o zamanları yaşamış meslek büyüklerimizden elde edebildiğimiz bilgilere dayanarak yukarıda yaptığımız açıklamalardan anlaşılabileceği gibi derneğimiz, kuruluşunun başlangıcı olan 1919 yılından merkezin tekrar İstanbul’a nakledildiği 1950 yılına kadar geçen 30 yıllık ilk devresinde, kuruluşlar, İkinci Dünya Savaşı’nın getirdiği huzursuzluklar ve büyük sıkıntılar, merkezin İstanbul ve Ankara arasında gidip gelmesi, mesleğimizin toplumumuza gereği gibi tanıtılamaması v.b. gibi bir takım olağanüstü zorluklar ve şartlar içerisinde varlığını koruyabilme ve devam ettirebilme devresini yaşamıştır.

1950 yılından itibaren geçen 36 yıllık ikinci devresinde ise derneğimizin daha olumlu şartların varolduğu bir ortama kavuştuğu ve daha kararlı ve verimli bir çalışma göstermeye başladığı müşahade edilmektedir.

Filhakika, derneğimizin bu tarihten sonra belirli binalara yerleşmek, düzenli Genel Kurul ve Yönetim Krulu toplantıları yapmak, maddi güçlüklerini çözümlemek, mesleğimizle ilgili kanun ve yönetmeliklerin en faydalı bir şekilde çıkmasını sağlamak, meslek mecmuamızı devamlı yayınlamak, çeşitli ve geniş çapta sosyal faaliyetlerde bulunmak, Uluslararası meslek kuruluşlarında memleketimizdeki kimya mesleğini temsil etmek ve bütün bu yollarla üyelerine azami derecede yararlı olmak, v.b. gibi varlığından beklenen görevlerini, mevcut imkân ve şartlar içerisinde en iyi bir şekilde yerine getirmeye çalıştığı takdirle ve şükranla izlenmektedir.

1972 yılında yürürlüğe giren Dernekler Kanunu’nun ilgili maddelerine uyularak adı “Kimya Derneği” şeklinde değiştirilen derneğimiz, 65 yılını tamamladığı şerefli geçmişine daha uygun gelen “Türkiye Kimya Derneği” adının tekrar konulabilmesi için Bakanlar Kuruluna müracaatla bu izni de sağlamıştır.

Bu şekilde, 1950 yılından beri 36 seneyi dolduran bir çalışma neticesinde derneğimiz, 1919 yılından itibaren evvelce görev alan yönetim kurullarının büyük güçlükler içerisindeki uğraş ve çabaları ile kurarak geliştirdiği temeller üzerinde sağlam ve emin olarak yükseltilmiş ve üyelerine daha fazla lâyık görüleceği yarınki yükselişine başlangıç olabilecek bugünkü durumuna getirilmiş bulunmaktadır.

Başkanlar:

Derneğimizin kuruluşundan bugüne kadar sürdürülen çalışmalarını sağlayan ve Genel Kurullarımızca her yıl seçimlerle yenilenen Yönetim Kurullarını hatırlamak ve bunları temsil eden Başkanlarını burada açıklamak, herşeyden önce bir kadirşinaslık görevi olacaktır.

Bu nedenle, Yönetim Kurullarına ve dolayısı ile derneğimize başkanlık yapan meslek büyüklerimizin adlarını ve görev yıllarını, bilgi kaynaklarımızın müsaade ettiği oranda aşağıda belirtmeye çalıştık.

1919 yılında temel hazırlıkları başlayan derneğimizin ilk kuruluş Başkanlığını 1920-1921 çalışma döneminde İlhami Bey’in (Ord. Prof. İlhami Civaoğlu), müteakiben ve derneğin resmen açıldığı 1923 yılında ilk açılış Başkanlığını da Ekrem Necmi Bey’in (Ekrem Necmi İnel) yaptıkları kendi ifadelerinden tesbit edilmiştir. Bu meslekdaşlarımız Başkanlıklarını bıraktıkları yıllarda, ihtisas için bir süre Avrupa ülkelerine gitmiş bulunuyorlardı.

İlgili listeden görüleceği gibi, bundan sonra Zihni, Müderris Cevat Mazhar, Hikmet Vefik, Prof. Arndt’ın muavini Fazlı Faik, Müderris Ömer Şevket Beyler gibi Kimya Enstitüsü’nün öğretim kadrosundaki ilk ve değerli hocaların Başkanlık yaptığı dönemlere geçilmiştir.

Bu sırada Ankara’da kurulan Birlik ve buna paralel olarak İstanbul’da çalışan cemiyetin ve daha sonra her iki kuruluşun birleşmesinden meydana gelen topluluğumuzun Başkanlarını, dönem yıllarına göre ve bu güne kadar sıra ile listeden takip edelim.

Tesbit edilen Dernek Başkanları ve çalışma yılları, kronolojik sıraya göre aşağıdaki gibidir:

Tarih İstanbul’da Ankara’da
1919-1920 İlk kuruluş teşebbüsü
1920-1921 İlhami Bey (Ord. Prof. İlhami Civaoğlu)
1921-1925 Ekrem Necmi Bey (Ekrem Necmi İnel)
1925-1926 Zihni Bey
1926-1927 Müderris Cevat Mazhar Bey (Ankara’da Şube kuruldu)
1927-1928 Hikmet Vefik Bey Raşit Bey (Raşit Taşdur)
1928-1929 Fazlı Faik Bey Tesbit edilemedi
1929-1930 Müderris Ömer Şevket Bey Tesbit edilemedi
1930-1931 M. Ali Bey (M. Ali Kâğıtçı) Tesbit edilemedi
1931-1932 Cemal Bey (Cemal Sancar) (Ankara’da Birlik kuruldu)
1932-1934 Prof. Dr. Cevat Mazhar Bey Dr. Avni Refik Bekman
1934-1937 Cemal Sancar Dr. Avni Refik Bekman
1937-1938 Tarık Artel Dr. Avni Refik Bekman
1938-1941 Ekrem Necmi İnel Tesbit edilemedi
1941-1942 Kapalı Tesbit edilemedi
1943-1945 M. Ali Kâğıtçı Dr. Avni Refik Bekman
1945-1946 Cemal Sancar İzzet Erksal
1946-1948 Raşit Taşdur Hikmet Konuralp ve Dr. Naci Ortabaşı
1948-1949 Dr. Ekrem Eraş Nadir Bircan
1949-1953 Tarık Artel Nadir Bircan (*)
1953-1961 Dr. Ekrem Eraş
1961-1970 Nedim Deniztekin
1970-2006 Prof. Dr. Ali Rıza Berkem
2006-2010 Prof. Dr. Nesrin Emekli
2010-2014 M. Erkan Baykut
2014-2016 Prof. Dr. Mehmet R. B. Mahramanlıoğlu
2016 – ….. Prof. Dr. Bahattin Yalçın

 

(*) 1950’de merkez İstanbul’a nakledildi ve Ankara’da Şube kurulamadı.

Görüldüğü gibi, derneğimizin Başkanlıklarını çok değerli öğretim üyeleri, hocalarımız ve değerli meslekdaşlarımız kısa veya uzun sürelerde başarı ile devam ettirmişler ve mesleğimizin bu yolda yükselmesi için az veya çok katkıda bulunmuşlardır. Büyük bir kısmı aramızda olmayan Başkanlarımızı minnet ve şükran ile anıyoruz.

Aralarında herhangi bir ayırım yapmayı düşünmememize rağmen, 1970-1971 döneminden itibaren Dernek Başkanlığımızı aralıksız yürütmekte olan çok değerli hocamız ve örnek büyüğümüz Sayın Prof. Dr. A. Rıza Berkem’den özellikle bahsetmek bizim için kaçınılmaz bir görevdir. Başkanlığı kabul etmelerinden sonra derneğimizin çalışmaları ve toplumumuzdaki yerimiz daha değişik bir anlam kazanmış bulunmaktadır. 17 yıldan beri derneğimize ve yönetimine karşı esirgemedikleri çok yakın ilgi ve özveri örneği her türlü takdirin üzerindedir.

SONUÇ:

Bu yıl 68’inci kuruluş yılını kutlama mutluluğuna eren Derneğimiz, yurtiçinde ve yurtdışında mesleğimizi şerefle temsil eden, bir kazanç amacı gütmeyen, üyeliği tamamiyle kişinin isteğine bağlı olan, kamu yararına çalışan bir bilim ve meslek kuruluşu olarak bugün saygın bir yere sahiptir. Dernek, faaliyetlerini üye aidatı ile geleneksel balosundan sağladığı bağışlarla yürütmektedir. Bu kısır maddi şartlar içinde Derneğin 68 yıldan beri aralıksız başarıyla faaliyet göstermiş olmasından ne kadar övünülse azdır. Bu, her derneğe nasip olmayan mutlu bir başarıdır.

Derneğimiz dünyanın en büyük ve önemli kimya kuruluşu olan Uluslararası Temel ve Uygulamalı Kimya Birliği’ne  (International Union of Pure and Applied Chemistry, IUPAC) 1958 yılından, eski adı Avrupa Kimya Dernekleri Federasyonu (Federation of European Chemical Societies, FECS) olan, şimdiki adı Avrupa Kimya Bilimleri Birliği’ne 1970 yılından, (European Chemical Sciences – EuCheMS), ve Asya Kimya Dernekleri Federasyonuna da 2013 yılından bu yana üye olunarak bu birliklerde TÜRKİYE temsil edilmektedir.  Bunlardan başka, Kalkınma İçin Kimya Bilimleri Uluslararası Örgütü (International Organization for Chemical Sciences in Development, IOCD), Dünya Kimya Dernekleri Başkanları Kurulu üyeliği, Balkan Kimya Günleri Uluslararası Komitesi üyeliği (International Organization of Balkan Chemistry Days), UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Genel Kurul üyeliği ve TÜBİTAK Danışma Kurul Üyelikleri yapılmıştır.

Ayrıca Dernek üyelerimiz bize üyelikleri sayesinde bu sayede bu uluslararası birliklerin doğal üyesi olarak sayılmakta ve kongrelere indirimli ve öncelikli katılabilmektedir.

Böylece Türkiye Kimya Derneği, Türk Kimyasını gerek yurt içinde gerekse yurt dışında büyük bir dirayetle temsil etmektedir. Türkiye Kimya Derneği son 10-15 yıl içinde bir çok Kongre, Seminer düzenlemiştir. Eylül 1989’da XXXVIII. Uluslararası Sınai Kimya Kongresi, 1971’de Ortak Pazar ve Kimya Sanayiimiz, 1975’te Türkiye’de Sanayiin (Özellikle Kimya Sanayiinin) Yörelere Göre Yerleştirilmesi, 1978’de Türkiye Kimya Sanayiinin Sorunları, 1979’da Türkiye’de Enerji Gereksinmesini Karşılamak İçin Nükleer Enerjiyi Kullanmak Zorunluluğu Var Mıdır?, 1981’de Cumhuriyet Döneminde Türk Kimya Sanayiinin Gelişmesi ve Geleceği, 1982’de Üniversite-Sanayi İşbirliği, 1984’de Kimyada Son Gelişmeler ve Üniversitelerimizde Kimya Öğretiminin Son Durumu, 2-3 Mayıs 1985’de I. Ulusal Kimya Sanayi Kongresi’ni düzenlemiştir. 1985 yılından beri her yıl düzenlenen (1995, 2013 ve 2014 yılları hariç) Ulusal Kimya Kongrelerinin ortak organizatörlüğünü yapmaktadır.  1995 ve 2013 yıllarında IUPAC Dünya Kimya Kongreleri, 2014 yılında 5. EuCheMS Avrupa Kimya Kongresi ve 2016 yılında Dünya Polimer Kongresi gibi uluslararası büyük kongreler ülkemizde düzenlenmiştir.

Benzer diğer meslek toplulukları gibi derneğimiz de tekâmül kanununa uyarak kuruluş ve gelişme devirlerini tamamlamış ve varlığından beklenen düzenli ve kararlı faaliyetlerini gösterebileceği bir devreye ulaşmıştır.

Öğrenci üye topluluğu ile yaklaşık 8.000 kayıtlı üyeye sahip bir meslek topluluğu olarak, kendini var eden, üyelerinden göreceği ilgi oranında onlara ve mesleğimize yararlı olmaya çalışacağına ve aynı zamanda yararlı olduğu oranda da üyelerinden maddi ve manevi destek göreceğine şüphe yoktur.

Sayın üyelerimize, özet de olsa derneğimizin merak edilebilecek tarihçesi hakkında bilgiler sunmaya çalıştığımız yazımızı tamamlarken, derneğimizi kuran, onu yarım yüzyıldan fazla bir süre yaşatan ve bu ilim ve meslek meş’alesinin devamı için her türlü zorluklara büyük fedakârlıklarla göğüs geren Başkanlarımızı, Yönetim Kurulu,Denetim Kurulu, Haysiyet Kurulu, Yazı İşleri Komitesi, Sosyal Komite, Genç Kimyacılar Platformu yöneticileri ve diğer dernek organlarında görev alan bütün meslektaşlarımızı ve onların değerli ilgileri ile destekleyen tüm üyelerimizi burada tekrar minnet ve şükran duyguları ve saygı ile anmayı şerefli bir görev kabul ediyoruz ve bunlardan ebediyete intikal etmiş olanları özellikle Onursal Başkanımız Prof. Dr. Ali Rıza Berkem Hocamızı rahmet ve minnetle anıyoruz.

 

Kaynak: Kimyacılarımız (1921-1954), Türkiye Kimya Derneği Yayınları No:8 , Celal Erdi’nin Türkiye Kimya Derneği Tarihçesi başlıklı makalesi